Миссиямиз: Гендер зўравонликка жавобан кўрсатилаётган хизматларнинг мақсадга йўналганлиги, сифати ва ўз вақтида амалга оширилишини таъминлаш учун ишлаб чиқилган стандарт операцион иш тартибларини қўллаш амалиёти кўламини кенгайтириш орқали, ушбу соҳага оид юксак профессионал компетенцияларга эга мутахассислар сонини кўпайтиришдир.
Ғоямиз: Гендер зўравонликнинг ҳар қандай шаклларига барҳам бериш соҳасининг турли йўналишларида фаолият юритувчи манфаатдор мутахассислар учун ҳар қандай вақтда ва мустақил тарзда стандарт операцион иш тартибларни қўллаш асосларини масофавий тарзда тизимли ва сифатли ўрганиш учун шароит яратиш.
Кутувларимиз: Мамлакатимизда гендер зўравонликка қарши курашиш соҳасида юксак билим ва салоҳиятга эга бўлган, гендер сезувчан, гендер маданиятли мутахассислар сафини кенгайтириш орқали зўравонликнинг ҳар қандай шаклига ўз вақтида идоралараро жавоб қайтариш, ҳамда зўравонлик жабрланувчиларига кўрсатилаётан хизматлар сифатини ошириш.
Гендер зўравонлик умуман зўравонликнинг бошқа шаклларининг кўпайишига олиб келади, жамиятда жиноятчилик ва зўравонлик ҳолатлари ўсишига сабаб бўлади. Шу боис бугунги кунда гендер зўравонликка қарши кураш, Ўзбекистонда хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш бўйича қатор ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатлар қабул қилинган, жумладан:
- 2030 йилгача бўлган даврда барқарор ривожланиш соҳасидаги миллий мақсад ва вазифалар бўйича Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил 20 октябрдаги 841 сон қарори (1-ИЛОВАнинг 16.1. ва 16.2. бандлари).
- 2019 йилда қабул қилинган «Хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида" ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. №-561.
- Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” 2020 йил 4 январдаги 3-сон қарори.
- 2021 йилда қабул қилинган «2030 йилга қадар Ўзбекистон Республикасида гендер тенгликка эришиш стратегияси” (5 параграф).
- “Хотин-қизлар ва болалар ҳуқуқлари, эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш тизими янада такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикаси айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида” Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. 2023 йил 11 апрел, №-829.
Стандарт Операцион иш Тартиб (СОТ)лари тайёрланиши - гендер зўравонлигининг жиддий ва фожиали оқибатларини англаган ҳолда Ўзбекистон томонидан қабул қилинган халқаро меъёрий-ҳуқуқий хужжатларнинг талабларини ҳаётга татбиқ этиш масъулияти асосида мамлакатда амалга оширилаётган изчил сиёсатининг натижасидир.
Амалга оширилаётган турли чора-тадбирларнинг умумий мақсади нафақат зўравонликнинг зарар ва оқибатлари ҳақида кенг жамоатчилик хабардорлигини оширишга, балки республикада хотин-қизларга нисбатан зўравонликка барҳам беришда барча идора ва ташкилотлар бирга, яъни комплекс ёндашуви асосида иш олиб борилишига қаратилган. Чунки гендер зўравонлик, унинг сабаб ва оқибатлари хотин-қизлар ҳаётининг турли жиҳатларига боғлиқ ва таъсир этувчи жиддий ижтимоий муаммодир.
Гендер зўравонликка жавобан Стандарт операцион иш тартиблари (СОТ)нинг эътиборли жиҳатлари ҳақида тўхталишдан олдин ушбу ҳужжатларнинг яратилиш жараёнига эътиборингизни қаратмоқчимиз:
- 2019 йилдан бошлаб БМТ Аҳолишунослик жамғармаси (UNFPA)нинг Ўзбекистондаги ваколатхонаси ҳамда Ўзбекистон Республикаси Гендер тенгликни таъминлаш масалалари бўйича Олий Мажлис Сенати комиссияси гендер зўравонликка жавоб сифатида идоралараро Стандарт Операцион иш Тартибларини ишлаб чиқиш бўйича махсус дастур амалга оширилди.
- СОТ муҳокамаси ва қабул қилиш учун платформа сифатида Гендер тенгликни таъминлаш масалалари бўйича Сенат комиссияси ва UNFPA хизмат қилди.
- 2019 йил давомида Стандарт операцион иш тартибларини ишлаб чиқиш мақсадида халқаро тажрибани ўрганиш бўйича ўқув сафарлар, ҳамда турли соҳа мутахассислари учун тренинглар ташкил қилинди.
Ўрганилган халқаро тажриба асосида Ўзбекистон шароитига мослаштирилган гендер зўравонлигига карши жавоб сифатида идоралараро стандарт операцион иш чораларини ишлаб чиқиш мақсадида экспертлар гуруҳи тузилди ва иш бошлади. Ушбу гуруҳга Ички ишлар вазирлиги, Соғлиқни сақлаш вазирлиги, ҳамда ижтимоий-психологик соҳа экспертлари жалб қилинган.
- Ҳар бир соҳа, яъни ҳуқуқий, тиббий ва ижтимоий-психологик соҳалари доирасида хотин-қизлар ҳуқуқларини таъминлаш ва ҳимоя қилишни акс эттирувчи халқаро ва миллий ҳуқуқий-меъёрий базаси таҳлил қилинди.
- Ҳар бир соҳа вакиллари томонидан ижтимоий жиҳатдан заиф аҳоли қатламларига (масалан, ногиронлиги бор аёлларга) жиддий эътибор қаратилди ва уларнинг ҳуқуқ, манфаатлари қанчалик қонунчилик чоралари билан мустаҳкамлангани таҳлил қилинди.
- Қатор мамлакатларнинг (хусусан, Руминия, Қозоғистон ва Россия) стандарт операцион чоралари бўйича хужжатлари ўрганилди ва Ўзбекистон контексти билан қиёсий таҳлил қилинди. Тахлилда Ўзбекистоннинг ўзига хос шароити, менталитети, маданияти ва ҳуқуқий-меъёрий базаси эътиборга олинди.
- Миллий маслаҳатчилар томонидан тайёрланган Стандарт операцион иш тартиблари мажмуи Ўзбекистондаги БМТ ваколатхоналари, Ички ишлар вазирлиги ва Соғлиқни сақлаш вазирлиги масъул ходимлари томонидан тахлил қилинди ва тасдиқланди (ҳар бир ҳамкор вазирликдан расмий хат орқали).
- Барча маффатдор ташкилотлар томонидан тасдиқлангандан сўнг Стандарт операцион иш тартиблари мажмуи (идоралараро, тиббий соҳа, ички ишлар, ижтимоий ва психологик йўналишлар) Ўзбекистон Республикаси Гендер тенгликни таъминлаш масалалари бўйича Комиссиясининг 16 июль 2020 йил 4-сонли баёни (17–18-бандлар) билан амалиётга тадбиқ қилиш учун тасдиқланган.
- Соғлиқни сақлаш, ички ишлар органлари, психологик ва ижтимоий хизматлар йўналишлари бўйича стандарт операцион иш тартибларининг лойиҳаси ишлаб чиқилди.
- Ишлаб чиқилган СОТлар асосида синов (пилот) мақсадида икки босқичли тренингларда Самарқанд, Бухоро вилоятлари, ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси тўрт соҳа мутахассислари онлайн шаклда ўқитилди.
- Ўқитилган мутахассилар ўз фаолиятида СОТларни маълум муддат қўлладилар. Ушбу давр ичида олинган барча тажриба ва хулосалар ЮНФПА маслаҳатчиларидан тузилган ишчи гуруҳи томонидан мониторинг қилинди. Мониторинг давомида СОТларни такомиллаштириш бўйича бевосита хизмат тақдим этувчиларнинг амалиётидан келиб чиққан барча фикр-мулохазаларни ва тавсияларни ўргандилар.
- Мониторинг давомида жойлардаги тўрт соҳа (тиббиёт, ички ишлар, ижтимоий ва психологик соҳа) хизмат тақдим этувчиларининг ҳужжатни амалиётда қўллаш бўйича барча тавсиялари ҳисобга олинган ҳолда СОТлар такомиллаштирилди.
- Ҳар бир соҳа СОТлари Ўзбекистонда ратификация қилинган халқаро ҳуқуқий-меъёрий хужжатлар, ҳамда Ўзбекистон миллий қонунчилиги асосида ишлаб чиқилган.
- Илғор халқаро тажриба таҳлилларига асосланган.
- Гендер зўравонликдан жабрланганларга зарур бўлган ҳуқуқий, тиббий, ижтимоий-психологик ёрдам ва хавфсиз бошпана билан таъминлаш каби хизматларни кўрсатишда комплекс ёндашув, яъни идоралараро ҳамкорликка таянган ҳолда амалга ошириш тартиби/механизмини ўз ичига олган.
- СОТлар Ўзбекистонда гендер зўравонлигига қарши қабул қилинган қонун ва қарорларнинг ижро механизми сифатида хизмат қилади.
- СОТлар гендер зўравонликдан жабрланувчиларига турли соҳа мутахассислар, яъни хизмат тақдим этувчиларнинг ўзаро боғлиқ ва кетма-кетликдаги мувофиқлаштирилган ҳаракатларининг аниқ ва батафсил тавсифини ўз ичига олган.
СОТларни амалиётга татбиқ этиш қамровини кенгайтириш мақсадида биринчи босқичда 2021 йилнинг декабрь ойида республиканинг 14та ҳудуднинг ҳар бир соҳасидан икки вакил, ҳамда республика бўлинмаларидан (жами 120 киши) СОТларни ўз соҳа вакилларига ўқитадиган устоз-тренерларни тайёрлаш бўйича уч кунлик миллий тренерлар учун тренинг ўтказилди.
Тренинг якунида ҳар бир соҳа вакиллари жойларда СОТларни ўз соҳа мутахассиларига ўқитиш режасини туздилар. Кейинчалик тузилган режалар вилоят бошқармалари томонидан тегишли қарор билан тасдиқланди.
Тасдиқланган режалар асосида узтоз-тренерлар уч ой давомида СОТлар қамровини кенгайтириш(масштаблаштириш)нинг биринчи босқичини амалга оширилди. Бунда устоз-тренерлар ўз ҳудудлари туманлари вакилларидан тузилган ҳудудий тренерлар жамоасини шакллантирдилар ва тренингларни туманлар кесимида ўтказиш ишларини амалга оширдилар.
Сўнгра биринчи масштаблаштириш босқичида СОТларни амалиётга татбиқ қилиш учун жойларда устоз-тренерлар томонидан ўз соҳа мутахассисларини ўқитиш жараёни ва натижаларини ўрганиш мақсадида ЮНФПА экспертлари жамоаси томонидан мониторинг ўтказилди.
- СОТлар қамровини кенгайтириш (масштаблаштириш) мақсадида ўтказилган ўқув тадбирларини ташкиллаштириш ва ўтказиш жараёнлари;
- ўқув тадбирларида иштирокчиларнинг гендер зўравонлик муаммосига, зўравонликдан жабрланган хотин-қизларга ва уларга хизмат тақдим этишни тартибга солувчи СОТлардаги йўриқномаларга муносабатлари;
- тренерлик билим ва кўникмаларининг ўқув дастурини амалга ошириш учун қанчалик етарли бўлганлиги;
- жойларда гендер зўравонлик жабрланувчилари билан ишлашда идоралараро ёндашув қанчалик қўлланилиши ва ундаги тўсиқлар;
- зўравонлик жабрланувчилари билан ишлашда СОТларни қўллаш бўйича ижобий амалиётлар ўрганилди ва бу борада қатор муаммолар аниқланди.
Ушбу тренерлар учун тренинг СОТларни асосий мазмун моҳиятини ўрганиш билан бирга, соҳа мутахассисларининг гендер зўравонлик муаммоси билан ишлашда зарурати бўлган (мониторинг давомида аниқланган) бир неча мавзу бўйича ўқув сессиялари қўшилди. Хусусан, исломда гендер масалалари, гендер сезгирлилик ва унинг аҳамияти, кейс-менеджмент асослари, гендер зўравонликдан жабрланган ногиронлиги бўлган хотин-қизларга хизматлар тақдим этишда инклюзив ёндашув каби мавзулар қўшилди. Бундан ташқари, мониторинг давомида аниқланган муаммоларга асосланиб, тренингда гендер зўравонликни идентификация қилиш ва зўравонликни оилавий низодан фарқлаш бўйича, гендер зўравонликдан жабрланувчига ва зўравонликни содир этувчига хавф омиллари, хавф ва зарар тушунчаларини тахлил қилиш, ҳамда зўравонликдан жабланган аёл-қизлар билан мулоқот асослари мавзуларига алоҳида эътибор қаратилди ва чуқур ўрганилди.
Экспертларнинг эътибор қаратган яна бир масала – бу миллий устоз-тренерларни тайёрлаш бўйича тренерлар учун тренингга асосан янги, яъни биринчи босқичда қатнашмаган иштирокчилар ташриф буюргани. Ушбу ҳолат СОТларни амалиётда қўллаш қамровини кенгайтириш (масштаблаштириш) учун бошқа ёндашув зарур эканлиги ҳақида биринчи сигнал эди.
Маълум муддатдан сўнг, экспертлар жойларда СОТларни масштаблаштириш жараёнини ўрганиш мақсадида республиканинг икки ҳудудига кейинги мониторинг ташрифларини амалга оширдилар. Мониторинг давомида ижобий амалиёт ва натижалар билан бирга тўсиқлар ҳам аниқланди ва тахлил қилинди. Тахлиллар шуни кўрсатди-ки, устоз-тренерлар томонидан ўтказилган тренингларда ўқитилган соҳа мутахассислари бошқа ишга ўтиш эҳтимоли, соҳага янги мутахассисларнинг ишга кириш эхтимоли мавжуд экан. Бундан ташқари, устоз-тренерларнинг ўзларида ҳам доимий ўқув тадбирларини ўтказиш имкони чегараланган экан.
Барча ҳолатлар ва мониторинглар давомида тўпланган маълумотлар тахлил қилиниб, СОТларни ўқитиш имкониятини кенгайтириш мақсадида масофавий (онлайн) таълим ресурсининг заруратини кўрсатди.
Ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатларнинг жорий қилиниши ва уларга риоя этилиши устидан назоратнинг кучайтирилиши гендер зўравонлик натижасида содир этиладиган янада оғир жиноятларнинг олдини олиш имконини беради, қонун устуворлиги ва инсон ҳуқуқлари таъминланишига ёрдам беради.
Шу билан бирга меъёрий ҳужжатларда белгиланган чораларни самарали амалга ошириш учун ҳар бир манфаатли ташкилотнинг ваколати доирасида бажарадиган ишларини, фаолиятини тартибини белгиловчи махсус йўриқномаларга талаб/эхтиёж вужудга келади.
Биз, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Аҳолишунослик Жамғармасининг (ЮНФПА) миллий экспертлари, жамоамизнинг бир неча йиллик ўрганишлари ва тахлиллари асосида Ўзбекистонда гендер зўравонликка жавобан хизмат тақдим этувчи мутахассисларга Стандарт операцион иш тартиблари (СОТ)ни доимий ўрганиш ва қўллаш учун қулай бўлган шаклда ГЕНДЕР ЗЎРАВОНЛИККА БАРҲАМ БЕРИШ БЎЙИЧА ТАЪЛИМ РЕСУРСИни тақдим этамиз.
Ўйлаймизки, ушбу ресурс орқали сиз ўз салоҳиятингизни жаҳон стандартлари асосида ошириш имконидан тўлақонли фойдаланасиз.
- Ганиева
Дилора АбдумоминовнаБирлашган Миллатлар Ташкилотининг Аҳолишунослик Жамғармаси (UNFPA) дастурининг гендер масалалари ва ижтимоий нормаларни ўзгартириш бўйича мутахассиси - Юлдашев
Санжар Рўзимуродович"Психосфера" Амалий психология маркази – МЧЖ директори, психология доктори (PhD).
“Барқарор ҳаёт” халқаро ижтимоий-маърифий маркази Тошкент шаҳри филиали раҳбари, Ўзбекистон Психологлари Ассоциацияси аъзоси, Россия Федерацияси Когнитив психотерапия Ассоциацияси аъзоси,
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Аҳолишунослик Жамғармаси (UNFPA)миллий маслаҳатчиси
- Хасанова
Дилфуза АбдухамидовнаЎзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги қошидаги Тиббиёт ходимларининг касбий малакасини ривожлантириш маркази Оилавий тиббиёт касб касалликлари курси билан кафедраси доценти, (PhD).
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Аҳолишунослик Жамғармаси (UNFPA)
миллий маслаҳатчиси - Амиркулова
Дилдора Бобокуловна“Умид” ташаббусларни ривожлантириш ва қўллаб-қувватлаш маркази директори,
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Аҳолишунослик Жамғармаси (UNFPA)
миллий маслаҳатчиси Вахидов
Олег Самадович
ҳуқуқшунос,
ички ишлар органларининг истеъфодаги офицери,
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Аҳолишунослик Жамғармаси (UNFPA)миллий маслаҳатчиси
- Эрметова
Венера УринбаевнаФуқаролик ташаббусларни
қўллаб-қувватлаш маркази ходими,
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Аҳолишунослик Жамғармаси (UNFPA)
миллий маслаҳатчиси
www.senat.uz
Ўзбекистон Республикаси
Ички ишлар вазирлиги
iiv.uz
Ўзбекистон Республикаси
Соғлиқни cақлаш вазирлиги
ssv.uz
Ўзбекистон Республикаси
Президенти ҳузуридаги
Ижтимоий ҳимоя миллий агентлиги
ihma.uz
Оила ва хотин-қизлар қўмитаси
wcu.uz
Аёлларни реабилитация қилиш
ва мослаштириш республика маркази
маҳаллалари уюшмаси
ислом академияси
iiau.uz
***
www.gov.uk/world/organisations/british-embassy-tashkent
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Аҳолишунослик Жамғармаси (ЮНФПА) Ўзбекистондаги Ваколатхонаси
uzbekistan.unfpa.org