Хотин-қизлар ва эркаклар ўртасидаги муносабатларнинг жамият ҳаёти ва фаолиятининг барча соҳаларида, шу жумладан сиёсат, иқтисодиёт, ҳуқуқ, мафкура ва маданият, таълим ҳамда илм-фан соҳаларида намоён бўладиган ижтимоий жиҳати.

Бу гендер атрофидаги роллардан келиб чиқадиган ижтимоий кутишлар, ва айни пайтда нутқ, услуб, кийим ва хатти-ҳаракатлардир. Эркаклар ва аёллар ғоялари бир- бирига зид деб ҳисобланади, ва айрим жамиятларда ролли хатти-ҳаракатлар қутблашган бўлиши мумкин: пассивлик – аёллар роли, фаоллик – эркаклар роли.

Гендер роллар билан боғлиқ бўлган кўрсатмалар айниқса, меҳнатнинг эркаклар ва аёллар меҳнатига бўлинишида яққол намоён бўлади.

Бу мазкур жамият учун айнан шу тарихий даврдаги эркаклар ва аёллар ўртасидаги фарқликлар тўғрисидаги тасаввурлар. Гендер стереотиплари деганда, “эркакларга хос” ва “аёлларга хос” тушунчаларга мос келувчи хулқ-атвор моделлари ва характер хусусиятлари тўғрисидаги андозалаштирилган тасаввурлар тушунилади”.

Шундай қилиб, гендер стереотипларида:

• биринчидан, эркаклар ва аёлларни одатда ифодаловчи хусусият ва таърифлар киради;

• иккинчидан, гендер стереотипларида эркак ва аёллар жинсига анъанавий равишда хос бўлган меъёрий хулқ-атвор намуналари мавжуд бўлади;

• учинчидан, гендер стереотипларида эркаклар ва аёллар бир-бирларидан нима билан фарқланиши тўғрисидаги одамларнинг умумлаштирилган фикри, мулоҳазаси, тушунчаси ўз ифодасини топади;

• тўртинчидан, гендер стереотиплар улар мавжуд бўлган маданий муҳитга ҳам боғлиқдир.

Зўравонлик- бу жароҳат етказиш, шафқатсиз муомала қилиш ёки қотиллик содир этиш учун жисмоний кучдан фойдаланишдир*

Шу билан бирга Жаҳон соғликни сақлаш ташкилотининг (ЖССТ) қуйидаги таърифидан ҳам фойдаланилади: “ўзига, ўзга шахсга, шахслар гуруҳига қарши жисмоний кучдан ёки ҳокимиятдан қасддан фойдаланиш ва бунинг натижасида тан жароҳатлари, ўлим, руҳий зарба, ривожланишда орқада қолиш ёки турли шаклдаги зарарлар содир қилиниши (ёки бундай бўлишига юқори эҳтимол мавжудлиги).»**

* Violence. Merriam-Webster Online Dictionary. Мурожаат санаси 2019 йил 31 январ

**Mortality and Burden of Disease Estimates for WHO Member States in 2002 (xls). World Health Organization. 2013 йил 16 январда архивация қилинган.

Зўравонлик деб - хотин-қизларга нисбатан жисмоний, руҳий, жинсий ёки иқтисодий таъсир ўтказиш ёки бундай таъсир ўтказиш чораларини қўллаш билан таҳдид қилиш орқали уларнинг ҳаёти, соғлиғи, жинсий дахлсизлиги, шаъни, қадр-қиммати ва қонун билан ҳимоя қилинадиган бошқа ҳуқуқлари ҳамда эркинликларига тажовуз қиладиган ғайриҳуқуқий ҳаракат (ҳаракатсизлик)ка айтилади.

Ўзбекистон Республикасининг “Хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонуннинг 3 моддаси

Хотин-қизларга нисбатан зўравонлик ёки бошқача қилиб айтганда, гендер зўравонлик – бу “аёл бўлгани учун унга қарши қаратилган ёки хотин-қизларга бир хилда дахл қилмайдиган ҳар қандай зўравонлик ҳаракатидир”.*

Эркаклар билан тенглик асосида ҳуқуқлар ва эркинликлардан фойдаланишда хотин-қизлар имкониятларини жиддий чеклайдиган камситиш шакли.

*(БМТнинг Хотин-қизларга нисбатан камситишнинг ҳар қандай шаклларига барҳам бериш тўғрисидаги конвенцияси (CEDAW), Хотин-қизларга нисбатан зўравонлик тўғрисидаги 919-сонли умумий тавсия, 1-бет).

Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясида «инсоният оиласининг ҳамма аъзоларига хос қадр-қиммат ва уларнинг тенг, ажралмас ҳуқуқларини тан олиш эркинлик, адолат ва ялпи тинчлик асоси эканлиги» эътироф этилган. Бугунги кунда оила-турмуш муносабатлари доирасида аёллар, болалар ва кексаларга нисбатан жабр-зулм ва зўравонлик қилиш ҳоллари кўплаб учрамоқда. Хусусан, ҳар йили аёлларнинг 38 фоизи, 1,5 миллиардгача болалар оилада турли кўринишдаги зўравонлик ва шафқатсиз муомалага, Европада эса ҳар беш нафар боладан бири жинсий зўравонликка дучор бўлмоқда.

Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси (1948 йил 10 декабрь) / Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеяси
// http://constitution.uz/uz/pages/humanrights.
http://www.maailmakool.ee/wp-content/uploads.

Хотин-қизларга нисбатан куч ишлатишга асосланган носоғлом муносабат жаҳондаги барча мамлакатларда, уларнинг сиёсий, иқтисодий ва маданий тараққиётидан қатъи назар, хос нарса ҳисобланади.

Бундай муносабат натижасида жуда катта иқтисодий зарар кўрилади, аёлларнинг иш жойида меҳнат унумдорлиги камаяди, оиланинг маънавий-ахлоқий жиҳатига, нормал ривожланишига тиклаб бўлмас даражада зарар етади. Аёллар ва қизларга нисбатан таҳқирли, қўпол муносабат инсон ҳуқуқларининг жиддий бузилишига олиб келиб, уларнинг жисмоний ва руҳий саломатлигига зарар етказади. Улардаги руҳий азобланиши, қўрқув, ваҳима кучаяди, уйқуси, овқатланиш тартиби бузилади.

Оилада доимий шафқатсизлик муҳитида яшайдиган аёлларнинг ўз-ўзига баҳоси паст бўлади. Уни ҳафа қиладиган эркакнинг ҳар бир ҳаракатида ўзини айбдор деб билади. Бундай аёл вақт ўтиши билан ҳаётига, фарзандларига нисбатан бефарқ бўла бошлайди, доимий бош оғриғи, бел оғриғидан азият чекадилар.

Кўпинча оилада зўравонликка дучор бўладиган аёлларнинг саломатликлари билан боғлиқ муаммолар туғилади. Бундай аёллар руҳий тушкунлик ва руҳий фаолиятнинг бошқа бузилишларига учрайдилар. Уларнинг таъсирланиш даражаси юқори бўлиб, соматик бузилишлари (ички аъзолар касалликлари) мавжуд. Бу руҳий асоратлар аёлларга салбий таъсир кўрсатади: иродасини букади, қўрқув, изтироб, тушкунлик ва баъзан ўзини-ўзи ўлдиришга олиб келади.

Сурункали руҳий босим ва калтаклаш билан тугайдиган катта жанжал вазиятида қурбонлар жароҳатловчи зўриқиш (стресс)ни бошларидан кечирадилар. Улар кўпинча ўзларини ҳимоя қила олмайдилар, жуда кўнгилчан бўлиб қоладилар, турли шилқимликлар қурбонига айланадилар. Улар тушкунлик, ваҳима, ароқхўрлик, гиёҳвандлик, шахслараро муносабатларда қийинчилик каби белгиларга эга бўлганлари учун психиатр мижозига айланадилар.

Айрим муаллифларнинг маълумотларига кўра, овқатланиш тартибининг (хулқининг) анорексия (иштаҳанинг йўқлиги) ва булимия (очкўзлик) каби бузилишлари кўпинча болаликдаги психологик жароҳатлар билан боғлиқ. Агар шафқатсиз муносабат, камситиш болаликда содир бўлса, бу характернинг шаклланишига таъсир кўрсатиши мумкин. Психолог билан суҳбатлашганда бундай аёллар паст овозда сўзлайдилар, нигоҳларини четга олиб қочадилар ёки стулда қимирлаб, илон каби тўлғаниб, қўлларини қисирлатиб ўтирадилар. Бундай хулқ-атвор унинг механизми аниқлангандагина тушунарли бўлади. Жароҳатдан кейинги руҳий зўриқиш механизми инсоннинг танаси ва руҳияти бартараф этиб бўлмайдиган ички тарангликка мослашиш йўлини топишидан иборат. Руҳий бузилиш каби намоён бўлувчи жароҳатдан кейинги зўриқиш белгилари аслида ўтмишдаги экстремал воқеа-ҳодисалар билан боғлиқ ўрнашиб қолган хулқ-атвор услубидир.

Ўзаро муносабатлар янги, муҳаббатга тўла ярашиш даврида аёллар камситишларнинг келажакда олдини олишга ва ўзаро муносабатларни яхшилашга қаратилган икки баравар кучлироқ ҳаракат билан жавоб берадилар. Аёллар эрлари/жинсий шеригини тинчлантириш мақсадида моҳияти ва топқирлиги билан ажралиб турувчи усулларни қўллайдилар. Вақт ўтиши билан муаммони ҳал этиш учун уринишларининг фойдасиз экани аён бўлади ва аёл ўзаро муносабатларининг узоқ муддатли эканлигига шубҳа билан қарай бошлайди.

Кейинги даврда, чидаш, аёл ўзаро муносабатларидаги ижобий жиҳатларни назарда тутиб, шунингдек, мавжуд ҳолат учун қисман ўзини ҳам жавобгар ҳисоблагани учун камситишларга чидайди. Аёл ташқаридан ёрдам топишга ҳаракат қилиши мумкин бўлса ҳам ўз хавфсизлигидан хавотирланиб, шунингдек, эригининг ижтимоий мавқеига зарар етказишдан қўрқиб, муаммонинг барча тафсилотларини ошкор қилмайди.

Узилиш даврида аёл ўз аҳволининг руҳий босим ва камситишларга боғлиқлигини тан олади ва бундай муносабат ноҳақлик эканлигини англайди.

Аёл ўзи учун хавфнинг мавжудлигини, шунингдек, зулмкорунга қаттиқ жисмоний ёки руҳий таъсир ўтказишини англаганда кескин бурилиш содир бўлади. Аёл алоҳида яшаш ва ўз хавфсизлиги муаммоларини ҳал этишга ҳаракат қилаётган даврда камситишга асосланган муносабатлар шароитдан бир неча марта кетиши ва яна қайтиши мумкин. Бу муносабатлардан воз кечиш, қадриятларни қайта баҳолаш учун зарур вақт ўтгач, аёл тикланиш (реабилитация) даврига ўтиши мумкин. Бу даврда у зулмкордан алоҳида яшайди.

Аёл тақдири билан шуғулланаётган соғлиқни сақлаш, ички ишлар, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари ва ижтимоий ходимлар учун асосий нуқта аёл назарида зўравонлик ўзаро муносабатларнинг бир қирраси эканини тушунишдан иборат. Аёл руҳий босим ва камситишлар тугатилишини истайди, лекин у ўзаро муносабатларнинг ижобий томонларини сақлаб қолишни ҳам хоҳлайди. Бу икки жиҳат кўпинча бир-бирига мувофиқ келмайди, аммо аёл буни тушуниб етиши учун маълум муддат керак бўлади.

Хотин-қизларга нисбатан тазйиқ ва зўравонлик оқибатида турли жиноятлар содир этилади.
Масалан:

• аёлни жинсий алоқа қилишга мажбур қилиш;

• аёлни эрга тегишга мажбур қилиш ёки эрга тегишга тўсқинлик қилиш;

• зўрлик ишлатиб ғайриқонуний равишда озодликдан маҳрум қилиш;

• аёлни ўз ҳомиласини сунъий равишда туширишга мажбурлаш;

• безориликқасддан баданга енгил шикаст етказиш;

• қасддан одам ўлдириш;

• ўзини ўзи ўлдириш даражасига етказиш(суицид);

• қасддан баданга оғир шикаст етказиш;

• қасддан баданга ўртача оғир шикаст етказиш;

• қасддан батанга енгил шикаст етказиш;

• қийнаш;

• ўлдириш ёки зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш;

• номусга тегиш;

• жинсий эҳтиёжини зўрлик ишлатиб ғайритабиий усулда қондириш.

Зўравонликларнинг аксарият қисмида жабрланувчилар ўзларини ҳимоя қилиш имконига эга эмаслар. Мисол учун, тўсатдан оилада юзага келган низони бартараф этишда жабрланувчининг ожиз аҳволда эканлиги уни жабрланишига шароит яратади.

Кўп ҳолларда оиладаги зўравонликдан жабрланган шахслар ўзларига етказилган зарар (ҳаёти, соғлиғи, шаъни, қадр-қиммати) ҳақида ички ишлар органлари ёки тиббиёт муассасаларига мурожаат қилишмайди. Бу кўпинча аёлларда кузатилади. Суд-тергов идораларидан олинган маълумотлар ўрганилганида, аёлларга нисбатан эри томонидан зўравонлик ишлатилган тақдирда ҳам бу ҳақидаги маълумотларни ошкор қилмасликка, шундай ҳолатларни яширишга ёки тиббиёт муассаларига мурожаат қилган тақдирида ҳам олган тан ҳароҳатини ўзининг эҳтиётсизлиги оқибатида олганлиги билан изоҳлашга ҳаракат қилишади. Бунинг асосий сабаби бўлиб, аёлларнинг оиланинг бузилиб кетишидан қўрқиши ёки эрининг обрўсини тўкмасликка интилиши деб изоҳлаш мумкин.

Табиийки, оиладаги зўравонликларнинг аксарият қисмида жабрланувчилар ўзларини ҳимоя қилиш имконига эга эмаслар. Мисол учун, тўсатдан оилада юзага келган низони бартараф этишда жабрланувчининг ожиз аҳволда эканлиги уни жабрланишига шароит яратади.