• оиладаги носоғлом муҳит;

• оилада оила аъзолари ўртасидаги психологик келишмовчилик;

• оилада маънавий-ахлоқий тарбиянинг заифлиги ёки сустлиги;

• шахсни ичкиликбозликка ружу қўйганлиги;

• оилада қайнона ва келин ўртасидаги психологик келишмовчилик;

• эр-хотин ўртасидаги психологик келишмовчилик ва зиддият;

• оила аъзоларининг ўз бурч ва вазифаларини бажармаслиги;

• оила аъзоларининг бир-бирини менсимаслиги, ҳурмат қилмаслиги, камситиши, ҳақорат қилиши;

• эрнинг жинсий заифлиги ёки хотиннига хиёнаткорлиги;

• хотиннинг жинсий заифлиги ёки эрга хиёнаткорлиги;

• оилада эркак кишининг ўз ҳукмронлигини ўрнатишга интилиши;

• рашк;

• хиёнат;

• менсимаслик;

• учинчи шахснинг аралашуви;

• турли шубҳа гумонлар.

• оиладаги моддий етишмовчилик ёки қийинчиликлар;

• ишсизлик;

• қўни-қўшнилари билан муносабатининг самимий эмаслиги;

• яшаш жойида соғлом муҳитнинг йўқлиги;

• оила масаласи бўйича масъул бўлган субъектларнинг оилалардаги ижтимоий муаммоларни ўз вақтида аниқлаб, уларни бартараф этиш чораларини кўрмаслиги;

• оилада низоли ҳолатларнинг мунтазам давом этиб келаётганлиги;

• мол-мулк ва мерос талашиш;

• спиртлик ичимликлар истеъмол қилиниши;

• наркотик ёки психотроп моддалар истеъмол қилиниши;

• бир жойда бир нечта оилалар яшаши;

• мехнат миграцияси туфайли турмуш ўртоғининг кўп вақт бошқа жойда яшаши.

• Оилада доимий шафқатсизлик, гендер зўравонлик ва босим муҳитида яшайдиган болаларнинг ҳам аёлларнинг ҳам ўз-ўзига баҳоси паст бўлади. Зўрлик қурбони уни ҳафа қиладиган оила аъзосининг ҳар бир ҳаракатида ўзини айбдор деб билади. Бундай, аёл бўлсин ёки бола бўлсин, вақт ўтиши билан ҳаётига, атрофдагиларга, айниқса она фарзандларига нисбатан бефарқ бўла бошлайди, аёл доимий бош оғриғи, бел оғриғидан азият чекадилар.

• Кўпинча гендер зўравонликка дучор бўладиган аёлларнинг саломатликлари билан боғлиқ муаммолар туғилади. Бундай аёллар руҳий тушкунлик ва руҳий фаолиятнинг бошқа бузилишларига учрайдилар. Уларнинг таъсирланиш даражаси юқори бўлиб, соматик бузилишлари (ички аъзолар касалликлари) мавжуд бўлади. Бу руҳий асоратлар аёлларга салбий таъсир кўрсатади: иродасини букади, қўрқув, изтироб, тушкунлик ва баъзан ўзини-ўзи ўлдиришга олиб келади.

• Сурункали руҳий босим ва калтаклаш билан тугайдиган катта жанжал вазиятида қурбонлар жароҳатловчи зўриқиш (стресс)ни бошларидан кечирадилар. Улар кўпинча ўзларини ҳимоя қила олмайдилар, жуда кўнгилчан бўлиб қоладилар, турли шилқимликлар қурбонига айланадилар. Улар тушкунлик, ваҳима, ароқхўрлик, гиёҳвандлик, шахслараро муносабатларда қийинчилик каби белгиларга эга бўлганлари учун психиатр мижозига айланадилар.

• Айрим муаллифларнинг маълумотларига кўра, овқатланиш тартибининг (хулқининг) анорексия (иштаҳанинг йўқлиги) ва булимия (очкўзлик) каби бузилишлари кўпинча болаликдаги психологик жароҳатлар билан боғлиқ.

• Агар шафқатсиз муносабат, камситиш болаликда содир бўлса, бу характернинг шаклланишига таъсир кўрсатиши мумкин.

• Психолог билан суҳбатлашганда бундай аёллар паст овозда сўзлайдилар, нигоҳларини четга олиб қочадилар ёки стулда қимирлаб, илон каби тўлғаниб, қўлларини қисирлатиб ўтирадилар. Бундай хулқ-атвор унинг механизми аниқлангандагина тушунарли бўлади.

• Жароҳатдан кейинги руҳий зўриқиш механизми инсоннинг танаси ва руҳияти бартараф этиб бўлмайдиган ички тарангликка мослашиш йўлини топишидан иборат.

• Ўзаро муносабатлар янги, муҳаббатга тўла ярашиш даврида аёллар камситишларнинг келажакда олдини олишга ва ўзаро муносабатларни яхшилашга қаратилган икки баравар кучлироқ ҳаракат билан жавоб берадилар. Аёллар эрларини тинчлантириш мақсадида моҳияти ва топқирлиги билан ажралиб турувчи усулларни қўллайдилар. Вақт ўтиши билан муаммони ҳал этиш учун уринишларининг фойдасиз экани аён бўлади ва аёл ўзаро муносабатларининг узоқ муддатли эканлигига шубҳа билан қарай бошлайди.

• Кейинги даврда, чидаш, аёл ўзаро муносабатларидаги ижобий жиҳатларни назарда тутиб, шунингдек, мавжуд ҳолат учун қисман ўзини ҳам жавобгар ҳисоблагани учун камситишларга чидайди. Аёл ташқи дунёдан ёрдам топишга ҳаракат қилиши мумкин бўлса ҳам ўз хавфсизлигидан хавотирланиб, шунингдек, эрининг ижтимоий мавқеига зарар етказишдан қўрқиб, муаммонинг барча тафсилотларини ошкор қилмайди.

• Узилиш даврида аёл ўз аҳволининг руҳий босим ва камситишларга боғлиқлигини тан олади ва бундай муносабат ноҳақлик эканлигини англайди.

• Аёл ўзи учун хавфнинг мавжудлигини, шунингдек, зулмкор унга қаттиқ жисмоний ёки руҳий таъсир ўтказишини англаганда кескин бурилиш содир бўлади. Аёл алоҳида яшаш ва ўз хавфсизлиги муаммоларини ҳал этишга ҳаракат қилаётган даврда камситишга асосланган муносабатлар шароитидан бир неча марта кетиши ва яна қайтиши мумкин. Бу муносабатлардан воз кечиш, қадриятларни қайта баҳолаш учун зарур вақт ўтгач, аёл тикланиш (реабилитация) даврига ўтиши мумкин. Бу даврда у зулмкордан алоҳида яшаши тавсия этилади.

• Аёл тақдири билан шуғулланаётган соғлиқни сақлаш, ички ишлар, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари ва мутахассислар учун асосий нуқта аёл назарида зўравонлик ўзаро муносабатларнинг бир қирраси эканини тушунишдан иборат. Аёл руҳий босим ва камситишлар тугатилишини истайди, лекин у ўзаро муносабатларнинг ижобий томонларини сақлаб қолишни ҳам хоҳлайди. Бу икки жиҳат кўпинча бир-бирига мувофиқ келмайди, аммо аёл буни тушуниб етиши учун маълум муддат керак бўлади.

• Жисмоний ва жинсий камситиш аёллар саломатлигига жиддий зарар келтиради. Оилавий-маиший зўрлик туфайли олинган жароҳатлар ўткинчи – кўкариш, кесилиш, суяклар синиши, бош миянинг чайқалиши, ва даволанмайдиган – эшитиш ёки кўриш қобилиятининг қисман йўқолиши, чандиқ ёки куйишлар, пичоқланиш ва ҳаттоки ўлим каби асоратлар бўлиши мумкин.

• Калтакланадиган аёлларда сурункали бош оғриғи, қоринда ва мушаклардаги оғриқлар, жинсий аъзоларида қайталанувчи инфекциялар, шунингдек, уйқу ва иштаҳанинг бузилиши кўп учрайди. Тадқиқотлар оилавий-маиший зўрлик артрит, гипертония (хафақонлик) ва юрак-қон томир касалликларига олиб келишини кўрсатди.

• Таҳқирланган ёки калтакланган аёллар зўравонлик қурбони бўлмаган аёлларга нисбатан икки марта кўпроқ касал бўладилар. Жаҳон банкининг сўнгги ҳисоботи ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда оилада азият чеккан аёллар даволаниши учун соғлиқни сақлаш ресурсларининг катта қисми сарфланаётганлигини маълум қилди.

• Исталмаган ҳомиладорлик, сунъий аборт, гинекологик муаммолар ва жинсий йўл билан юқадиган инфекциялар, шу жумладан ОИВ.

• 2013 йилдаги таҳлилий тадқиқотлар натижаларига кўра, жинсий ёки жисмоний зўравонликни бошидан кечирган хотин-қизларда жинсий йўл билан юқадиган инфекцияларнинг (айрим ҳудудларда ОИВ нинг ҳам) тарқалганлиги кўрсаткичи жинсий жуфтидан жисмоний зўравонлик кўрмаган бошқа хотин-қизларга нисбатан 1,5 маротаба кўпроқ.

• Бу аёллар икки баравар кўпроқ абортни амалга оширади.

• Ҳомиладорлик пайтида жинсий жуфти томонидан зўравонлик содир этилиши боланинг тушиб қолиши, ўлик туғилиши, вақтидан олдин туғилиши ва боланинг кам вазнли бўлиб туғилиши хавфини оширади. 2013 йилдаги тадқиқот натижаларига кўра, жинсий жуфтининг зўравонлигига учраган аёлларда бола тушиб қолиши хавфи 16% га, муддатидан олдин туғиш хавфи – 41% га ошган.

• Зўравонликнинг ушбу шакллари тушкунликка, жароҳатдан кейинги стресс бузилишларига ва бошқа ташвишли бузилишларга, уйқу билан боғлиқ муаммоларга, овқатланишдаги муаммоларга ва ўз жонига қасд қилишга уринишга олиб келиши мумкин.

• 2013 йилдаги таҳлилий тадқиқотлар натижаларига кўра аниқланишича, зўравонликни бошидан кечирган хотин қизларда тушкунлик ва алкоголли ичимликларни истеъмол қилиш билан боғлиқ муаммолар жинсий жуфтидан жисмоний зўравонлик кўрмаган бошқа хотин-қизларга нисбатан 1,5 маротаба кўпроқ учрайди.

• Бош оғриғи, белдаги оғриқ, қорин соҳасидаги оғриқ, турли жарохат ва суяк синишлари;

• Ошқозон-ичак бузилишлари ва касалликлари (ошқозон яраси ва 12 бармоқлик ичак касалликлари, таъсирланган ичак синдроми);

• Кам ҳаракатчанлик;

• Депрессия;

• Неврозлар;

• Қандли диабет;

• Гипертоник касаллик;

• Репродуктив аъзолар функциясининг бузилиши;

• Саломатликнинг умумий аҳволи ёмонлашиши.

• Зўравонликка йўл қўйиладиган оилаларда катта бўладиган фарзандлар бир қатор хатти-ҳаракат ва эмоционал бузилишлардан азият чекиши, ва бу келажакда зўравонлик содир этиш ёки шунга мойилликка сабаб бўлиши мумкин.

• Жинсий жуфти томонидан содир этилган зўравонлик чақалоқлар ва илк ёшдаги болалар ўлими ва касалланиши даражаси юқори бўлишига ҳам сабаб бўлиши мумкин (масалан, ич кетиши ва тўлақонли овқатланмаслик туфайли).

• Жинсий шерги томонидан зўравонлик ва жинсий зўравонлик оқибатида жиддий ижтимоий ва иқтисодий зарарлар юзага келади, ва бу жамият учун бир қатор олис оқибатларга олиб келади.

• Хотин-қизлар яккаланиб қолиши, ишлай олмаслиги, иш ҳақини йўқотиши, одатдаги фаолиятда иштирок этмаслиги ҳамда ўзи ва фарзандлари ҳақида ғамхўрлик қилиш имкониятининг чекланганлигидан азият чекиши мумкин.

• Даромад даражаси юқори бўлган мамлакатлардан олинган айрим маълумотлага кўра, бундай зўравонликни камайтиришнинг самарали воситаларига жинсий шеригидан зўравонликка учраган жабрланувчилар учун хизматлардан фойдаланиш имкониятини кенгайтиришга қаратилган ахборот-тушунтириш тадбирлари ва маслаҳатлар киради.

• Малакали ўрта бўғин тиббиёт ходимларининг профессионал иштирокини кўзда тутувчи уйларга бориш дастурлари ҳам жинсий шерик томонидан содир қилинадиган зўравонлик кўламларини қисқартириш имкониятларини намойиш этади.

• Самарадорлигини кўрсатган огоҳлантириш стратегиялари ўз ичига қуйидагиларни қамраб олади: микромолиялаш ва кўникмаларга ўргатишни қўшиб олиб бориш орқали хотин-қизларнинг иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқ ва имкониятларини кенгайтириш, бу эса гендер тенгликни таъминлашга ёрдам беради;

• Оилавий жуфтликларда ва жамоалар даражасида коммуникацион ва шахслараро кўникмаларни такомиллаштириш стратегиялари;

• Алкоголли ичимликларни истеъмол қилиниши имкониятини ва зарарли ичишни камайтириш стратегиялари;

• Тенг бўлмаган гендер ва ҳукмронлик муносабатларини танқидий кўздан кечириш мақсадида хотин-қизлар ва эркаклар иштирокида маҳаллий жамоалар ҳаракатини ва гуруҳли маърифий ишларни сафарбар қилиш ҳисобидан ҳалокатли гендер ва ижтимоий меъёрларни ўзгартириш стратегиялари.

• Хотин-қизларга нисбатан зўравонликнинг олини олиш ва тўхтатиш кўп секторли ёндашувни тақозо этаса-да, бунда соғлиқни сақлаш сектори муҳим роль ўйнайди.

• Ахборот-тушунтириш ишларини олиб бориш ва бунда хотин-қизларга нисбатан зўравонликка йўл қўйиб бўлмаслиги ҳамда бундай зўравонликка жамият, жамоат соғлиқни сақлаш соҳасидаги муаммо сифатида қарши курашиш керак эканлигини уқтириш.

• Комплекс хизматлар кўрсатиш, хуқуқ тартибот, тиббий-санитария, психо-социал хизматларини кўрсатувчиларини зўравонликни бошидан кечирган шахслар эҳтиёжларидан хабардор қилиш ва тезкор ёрдамлашишга ўргатиш.

• Зўравонликка дуч келган аёллар ва болаларни барвақт аниқлаш ҳисобидан зўравонлик такрорланишининг олдини олиш, уларни тегишли хизматларга юбориш ва зарур ёрдамни кўрсатиш.

• Ёшлар учун жинсий маърифий комплекс дастурлар, муҳим кўникмалар ва малакаларга ўргатиш доирасида тенг ҳуқуқлиликка асосланган гендер меъёрларини тарғиб қилиш.

• Аҳоли ўртасида сўров ўтказиш ёки хотин-қизларга нисбатан зўравонлик мавзусини умумий демографик ва тиббий-санитария текширувларига, эпидемиологик назорат ва тиббий-санитария маълумотлари тизимига киритиш орқали самарали иш усуллари, ва муаммонинг кўлами тўғрисида фактик маълумотларни тўплаб бориш.

• Зўравон шахс жабрланувчини тўлиқ назорат эта олади, жабрланувчи зўравондан қочиши ва хавфсиз қолишининг имкони йўқ;

• Зўравонлик бир шахснинг бошқа шахсга нисбатан устунлик қилиш ва уни назорат қилиш мақсадида содир этилади;

• Деярли барча оила аъзолари зўравонликдан жабр чекадилар;

• Зўравон шахс ва жабрланувчи ўртасида эмоционал боғлиқлик мавжуд. Жабрланувчи зўравонга нисбатан кучли эмоционал қарамликни ҳис этиши ва учинчи шахс ёрдам бермоқчи бўлганида зўравоннинг ёнини олиши мумкин. Жабрланувчининг бундай хулқ-атвори психологияда Стокгольм синдроми номи билан машҳур;

• Жамият аъзолари оила ишига аралашишни хоҳламайдилар ва жабрланувчиларнинг ўзлари ҳам оиладаги вазият ҳақида сукут сақлашни афзал биладилар;

• Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг маълумотларига кўра, 15 ва 49 ёшидаги хотин-қизларнинг 25 фоизидан кўпроғи ҳаёти давомида жисмоний ёки жинсий зўравонликка дуч келишади. Ушбу зўравонликларнинг 33 фоизи Жануби-шарқий Осиё ҳудудига тўғри келмоқда.

• Айтиш жоизки, Бош прокуратура ўз хисоботида, 2020 йилда номусга тегиш ҳолатлари 27,7 фоизга ошганлигини баён қилган. Бу жуда ачинарли... Фоиз ҳисобида кўрсатилган ушбу рақамлар ортида нечта қизнинг синган тақдири, топталган шаъни ва қадр-қиммати ётибти экан.

• Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) номига йўлланган мурожаатлар таҳлили, 2021 йилнинг 15 апрелига қадар хотин-қизлар томонидан 20 га яқин жинсий ва жисмоний зўравонлик, руҳий тазйиқ ўтказиш билан боғлиқ ҳолатлари бўйича мурожаат келиб тушганини кўрсатмоқда. Уларнинг аксарияти Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятларига тўғри келади.

• Жумладан, фуқаро М.М. 2013 йилда сурхондарёлик йигитга турмушга чиқиб, 2 нафар фарзанд дунёга келтиради. У ўз мурожаатида турмуш ўртоғи кўп йиллардан буён доимий равишда кийноққа солиб, руҳий ҳамда жисмоний тазйиқ ўтказиб келаётганлигини ёзиб, турмуш ўртоғига нисбатан тегишли чоралар кўришни ва ҳимоя ордери олишда ёрдам сўраган. Омбудсман мазкур аризани назоратга олиб, уни Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси Бош бошқармаси билан ҳамкорликда ўрганди. Натижада фуқаро М.М.га 2021 йил 10 февраль куни “Тазйиқ ва зўравонликдан жабрланган хотин-қизлар учун ҳимоя ордери” тақдим этилди. Аёллар қадрланадиган мамлакатда хотин-қизлардан шу каби мурожаатларнинг келиб тушиши киши кўнглини ғаш қилади албатта.

• Маълумки, Ўзбекистон Республикаси 1995 йил қўшилган “Хотин-қизлар ҳуқуқлари камситилишининг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисида”ги Конвенциясининг 3-моддасига асосан, иштирокчи давлатлар эркаклар билан тенглик асосида хотин-қизларнинг инсон хуқуқлари ҳамда асосий эркинликларини рўёбга чиқаришлари ва улардан фойдаланишларини кафолатлаш мақсадида хотин-қизларнинг ҳар томонлама ривожланишини ва тараққиётини таъминлаш учун барча, хусусан сиёсий, ижтимоий, иқтисодий ва маданий соҳаларда ҳамма тегишли чораларни, шу жумладан қонунчилик чораларини кўришлари белгиланган ва бугунги кунда қонунчилигимизга имплементация қилинган.

• Миллий қонунчилигимизда авваламбор Конституциямиз, шунингдек халқаро стандартларга мос хотин-қизларнинг ҳуқуқларини кафолатловчи махсус қонунлар, шунингдек бир қанча норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва Ўзбекистон Республикасининг “Хотин-қизлар ва эркаклар учун тенг ҳуқуқ ҳамда имкониятлар кафолатлари тўғрисида”ги Қонунида жинс бўйича камситишга йўл қўймаслилик ҳамда хотин-қизлар ва эркаклар учун тенг ҳуқуқ ҳамда имкониятларни таъминлаш кафолатлари белгиланган.

• Қолаверса, “Хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида”ги Қонунда ҳам хотин-қизларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларини таъминлаш, уларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш билан боғлиқ нормалар ўз аксини топган.

• Таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2020 йил 4 январь куни 3-сон Қарори билан “Тазйиқ ва зўравонликдан жабрланган хотин-қизларга ҳимоя ордерини бериш, ижросини таъминлаш ва мониторинг олиб бориш тўғрисида”ги Низом тасдиқланган. Мазкур Низом билан тазйиқ ва (ёки) зўравонликдан жабрланган хотин-қизларга ҳимоя ордерини берилиши ва тазйиқ ва (ёки) зўравонлик содир этган ёки содир этишга мойил бўлган шахсларга бир қатор чекловлар ёки тақиқлари ўрнатилиши, келгусида тазйиқ ва зўравонлик ҳолатларининг олдини олишда муҳим аҳамият касб этади.

• Мамлакатимизда хотин-қизларнинг ҳимоясига қаратилган шунча ҳуқуқий механизмлар бўла туриб, уларнинг тахқирланаётганликлари албатта ачинарли. Биз барчани, шу жумладан халқ ичида юриб, улар дардини кўтараётган махалла фаолларини, оилавий шифокорлар ва патронаж ҳамшираларни, психологларни, ички ишлар органлари , давлат ва нодавлат ташкилотлари ходимларини юқоридаги салбий ҳолатлар билан курашишга чақирамиз ва улар билан ҳар доим ҳамкорлик қилишга тайёр эканлигимизни билдирамиз.

Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) Матбуот хизмати