Ҳар қандай гендер зўравонлик ҳодисасига жавобан фаолият талаб қилинганда биринчи қадам бу зўравонликни аниқлашдан иборат бўлади. Бу босқич ўз-ўзини ошкор қилиш, қайта йуналтириш ёки гендер зўравонлик ҳақида ҳисобот тақдим этиш йўллари орқали маълум бўлганда амалга оширилиши керак.

Гендер зўравонлик ҳодисасини аниқлаш турли усуллар билан амалга оширилиши мумкин:

• гендер зўравонлик жабрланувчисининг мурожаатига кўра;
• турли хил ижтимоий хизматлар ходимларининг уйма-уй ташрифлари;
• бошқа ташкилотлар, муассасалар ёки жисмоний шахслардан олинган маълумотлар;
• гендер зўравонлик профилактикасини олиб борувчи ва жавобгарлик чораларини кўрувчи бошқа субъектлар тақдим этган маълумотлар;
• ижтимоий тармоқлардаги хабарлардан/мурожаатлардан.

Психологик хизмат тақдим этувчи гендер зўравонлик жабрланувчини тўғри идентификация (жабрланувчи сифатида тасдиқланиши) жуда муҳим саналади, чунки аксарият ҳолларда турли шахслараро низоларнинг иштирокчилари (оила аъзолари ўртасида низолар, иш жойидаги низолар иштирокчилари орасида, қўшнилар ўртасидаги келишмовчиликлар ва бошқа вазиятларда) ўзларини гендер зўравонлик жабрланувчиси сифатида кўрсатиши мумкин.

Гендер зўравонлик қуйидаги алоҳида муҳим белгиларга эга бўлади:

• шахслараро низолардан фарқли ўлароқ, гендер зўравонлик гендер зўравонлик содир этувчи шахс гендер зўравонлик жабрланувчисига нисбатан ўзининг “назоратини” ва “ҳукмини” намойиш қилиш зарурати сабабли юзага келади;

• гендер зўравонлик жабрланувчисида унга нисбатан зўравонлик ҳолатлари содир этилишида доим ўзини айбдор эканлиги тўғрисида қатъий фикр шаклланган бўлади;

• зўравонликни содир этувчи (субъект) ва жабрланувчи (объект) ўртасида муносабатларнинг ўзига хослиги (эр-хотин, қариндошчилик, касбий бўйсуниш каби муносабатлар);

• зўравонлик ҳаракатлари такрорланиши билан бир қаторда, ҳаракатлар зўравонликни бир неча турлари орқали содир этилади (масалан, руҳий-жисмоний, жисмоний-жинсий ёки ҳаммаси биргаликда).

• Зўравонлик содир этувчи ўз ҳаракатларини олдиндан режалаштирилиши ва унга тайёргарлик кўриши:

• зўравонлик ҳодисасидан жабрланувчининг яқин инсонлари (болалари, ота-онаси, қариндоши) ҳам жабр кўриши. Бу “иккиламчи виктимизация” деб аталади;

• зўравонлик даври қисқариб бориши билан бир қаторда зўравонлик ҳаракатлари ёвузлашиши.

Гендер зўравонлик жабрланувчисини аниқлаш (идентификация қилиш) учун ушбу ҳужжатнинг 2-иловасида келтирилган сўровномадан фойдаланиш тавсия этилади.

Гендер зўравонлик мавжудлигини баҳолашда ҳар бир ҳаракат блоки учун алоҳида баллар белгиланади. Зўравонлик билан боғлиқ хатти-ҳаракатлар натижасида, агар блоклардан бирида 5 ёки ундан кўп балл тўпланган бўлса, шахс гендер зўравонлик жабрланувчиси, деб эътироф этилади. (2-илова).

Гендер зўравонлик жабрланувчиси аниқланганидан сўнг, психологик хизматларни тақдим этувчи муассаса томонидан зўравонликка қарши самарали курашиш учун ресурслар, кўникмалар ва ўз ваколатларига мувофиқ келгусида амалга ошириладиган ишлар (қўллаб-қувватлаш/ёрдам, факт ва далилларни тўплаш, гендер зўравонлик ҳодисасини ҳужжатлаштириш ва йўналтириш) қарор қабул қилиши керак.
Психолог ўз ишида ушбу ҳужжатга устувор аҳамият қаратган ҳолда амал қилади. Гендер зўравонлик ҳодисасида ижтимоий номувофиқлик ва ижтимоий маҳрумликка олиб келган салбий муомала мавжудлигини баҳолашда шахсга қарши қаратилган ҳаракатлар қуйидагича гуруҳланади:
1) жисмоний зўравонлик;
2) психологик зўравонлик;
3) иқтисодий зўравонлик;
4) жинсий зўравонлик.

Ҳодисани баҳолаш гендер зўравонлик жабрланувчисининг жисмоний ва руҳий саломатлиги, ижтимоий ҳаёт, муносабатлар ва иқтисодий ҳолати тўғрисидаги маълумотларни олиш ва таҳлил қилиш билан боғлиқ бўлади ҳамда гендер зўравонликдан жабрланувчининг ҳаётига солинаётган хавфларни тўғри баҳолаш имконини беради (3-илова). Маълумотларнинг барчаси психолог маслаҳатчига гендер зўравонлик жабрланувчиси эҳтиёжига ва жабрланувчи ёки хизмат кўрсатувчининг мавжуд ресурсларига қараб энг муносиб жавоб режасини тузишда ёрдам беради.

Зўравонлик даражасини идентификация қилиш

• Гендер зўравонлик жабрланувчиси билан суҳбатлашиб, зўравонлик ҳодисаси ҳақида тўлиқ маълумот (зўравонлик тури, уни амалга оширган шахс, жабрланувчининг зўравонлик вақтидаги ва ҳозирги аҳволи ва бошқалар) тўпланг.

• Буларни аниқ зўравонлик жабрланувчисига айланган шахсдан сўранг ва агар сизда бу ҳақида маълумот бўлмаса, шахсий ҳаёти тарихини сўзлаб беришни илтимос қилинг. Агар жабрланувчи ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари ходимлари ва/ёки ижтимоий ходимлар томонидан йўналтирилган бўлса, жабрланувчига такрорий жароҳатланмаслиги учун психологик хизматлар тақдм этувчига у билан ўзаро мулоқотни бошлашдан аввал йўналтирган ташкилот/муассасадан тегишли маълумотларни олиш тавсия этилади.

• Хавф даражасини баҳоланг (3-илова) ва жабрланувчининг ўзини ўзини ҳимоя қилиши учун баъзи қоидаларни ишлаб чиқинг.

• Жабрланувчининг бўлиб ўтган ҳодиса юзасидан ҳис-туйғуларини ўрганинг.

Иккиламчи маълумотларни тўплаш
Психологик хизмат тақдим этувчи қуйидаги маълумотларни тўплаши керак:

• гендер зўравонлик ҳодисасининг жабрланувчининг ҳаётига кўрсатган таъсири ҳақида;

• гендер зўравонлик жабрланувчиси ва унинг фарзандларининг психологик, жисмоний, ижтимоий ҳолати ҳақидаги маълумотлар;

• жабрланувчининг биологик оиласининг тарихи;

• жабрланувчининг иқтисодий аҳволи ва унинг оилага қарамлиги/қарам эмаслиги, турмуш/яшаш шароитлари ҳақидаги маълумотлар;

• зўравонлик ҳолатларига қарши кейинги ҳаракатлар, улардан жабрланмаслик стратегиялари, бундан буён қўпол муомалалардан қочиш усуллари;

• болаларнинг ҳолати (уларнинг гендер зўравонлик ҳодисасига ва ота-оналарига муносабати).

Хавфларни баҳолаш ва бошқариш шу хавфнинг даражасини пасайтириши мумкин. Хавфсизликни таъминлаш режаси келажакда зўравонлик ҳолатларининг олдини олиш чораларининг бир қисми бўла олади. Хавфсизликни таъминлаш режаси хавф омиллари ва мавжуд ресурсларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилади.

Самарали хавфсизлик режасини ишлаб чиқиш учун нохуш ҳодисани такрорлаш ва зўравонликни кучайтиришга қаратилган мавжуд хавф омилларини тушуниш зарур. Гендер зўравонлик билан боғлиқ қанча кўп хавф омиллари аниқланса, жабрланувчиларнинг ҳам хавфга дуч келиш эҳтимоли шунча юқори бўлади.

Бундай омиллар қаторига қуйидагилар киритилиши мумкин:

• жабрланувчи, унинг фарзандлари ва оила аъзоларига нисбатан тазйиқ ва зўравонлик ҳолатлари содир этилган олдинги ҳаракатлар/ҳолатлар, таъқиб қилиш, тазйиқ ва зўравонликнинг аввал ишлатилган шакллари ва воситалари, олдинги жиноятлар ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига берилган аризалар, совуқ қуролдан фойдаланиш фактлари хавфни баҳолаш кўрсаткичидир.

• оиладан ташқаридаги тажовузкор хатти-ҳаракатлар;

• оилавий алоқаларни узиш ва ажрашиш хавфнинг ошиш даври ҳисобланади;

• зўравонлик содир этган шахс билан бошқа оила аъзоларининг тил бириктириши;

• қонуний ёки ноқонуний равишда совуқ қуролга эгалик қилиш ва/ёки қурол ишлатиш билан таҳдид қилиш/қурол ишлатиш;

• спиртли ичимликлар ёки гиёҳванд воситалар истеъмол қилиш хулқ-атворни сусайтириб, зўравонликнинг кучайишига сабаб бўлади;

• турли таҳдидлар, хусусан, ўлим таҳдиди жиддий қабул қилиниши керак;

• рашк ва худбинлик (хўжайинлик қилиш)нинг ҳаддан ортиқ даражаси;

• ўта патриархал муносабат ва хатти-ҳаракатлар;

• таъқиб қилиш ва психологик тазйиқ (шилқимлик);

• судлар ёки ички ишлар органлари томонидан берилган тақиқлов борасидаги суд буйруқларига риоя қилмаслик;

• зўравонликнинг фавқулодда кучайишига олиб келиши мумкин бўлган сабаблар (муносабатлардаги салбий ўзгаришлар).

Илк хавфсизлик режаси ишлаб чиқилиши зарур ва керак бўлса, у хавфсиз ва бировнинг ҳуқуқини поймол қилмаган тарзда таклиф ва ташкил қилиниши мумкин:

• фавқулодда ҳолатларда чақирилиши мумкин бўлган ёки бир неча кун давомида хавфсиз бошпана билан таъминлай оладиган шахслар (жабрланувчининг яқин қариндошлари, дўстлари, қўшнилари) рўйхатини тузиш;

• зўравонлик ҳақида маълум қилиш мумкин бўлган жабрланувчининг бир ёки бир нечта қўшниларини аниқлаш ва улар уйда шубҳали товушларни эшитсалар, ёрдам беришларини сўраш;

• жабрланувчининг уйни хавфсиз тарк этиши йўлларини амалда синаб кўриш;

• жабрланувчи учун хавфсизлик сумкасини (ҳужжатлар, калитлар, пуллар, дори-дармонлар, иссиқ кийимлар ва бошқалар) ҳозирлаш ва тажовуз кучайган тақдирда зўравонлик жойидан чиқиб кета- диган жойга осиб қўйиш;

• тегишли хизмат кўрсатувчиларга ёрдам сўраб мурожаат қилиш имкониятини ўйлаб қўйиш;

• хеч ким калтакланиш ва таҳдид остида қолишга лойиқ эмаслигини эслатинг.