Гендер зўравонлик жабрланувчиларига тақдим қилинадиган ижтимоий хизматларнинг умумий мақсади — гендер зўравонликни бошдан кечирган жабрланувчига ижтимоий-маиший муаммолар ва зўравонлик оқибатларини бартараф этишда ёрдам бериш, жабрланувчини атрофни ўраб турган ҳаётга қайта киритиш/реинтеграция қилиш, ўз-ўзини ҳурмат қилиш, ўз ҳаётини назорат қилиш, жабрланувчининг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлашга кўмаклашиш ҳисобланади.

Ижтимоий қўллаб-қувватлаш азоб-уқубатларни камайтириш, жабрланувчини ёлғизлатмаслик, унинг жисмоний саломатлигини яхшилаш, жамиятга ва оилага ижтимоий реинтеграцияни кучайтириш (зўравонлик ҳолатларининг такрорланмаслиги кафолати остида) ва ҳуқуқий ёки ижтимоий-иқтисодий ёрдам кўрсатишни ўз ичига олиши мумкин.

Ижтимоий хизматлар тақдим қилиш жараёни босқичма-босқич иш тартибилари турига қараб гуруҳланган ва қуйидаги бўлимларда алохида қайд этилган: гендер зўравонлик жабрланувчисини аниқлаш, гендер зўравонлик ҳодисасини баҳолаш, хизматлар тақдим этиш,гендер зўравонлик ҳодисасини ҳужжатлаштириш, қайта йўналтириш, шу жумладан ишни бошқаришни мувофиқлаштириш.

Бўлим ва/ёки босқичларнинг кетма-кет тартиби жабрланувчи билан ўзаро алоқаларда ўзгариши мумкин, бироқ, зўравонлик жабрланувчисига кўрсатиладиган ҳар қандай ёрдам гендер зўравонлик жабрланувчисини аниқлашдан бошланади. Ҳар бир хизмат тақдим этувчи ижтимоий хизматларни тақдим этувчи муассаса ёки ташкилотнинг низоми ва ҳуқуқий кўрсатмаларига мос келадиган бўлимларни ташкил этиши ва амалга ошириши мумкин.

Агар мурожаат қилувчи ёрдам/хизмат тақдим этишни сўраб мурожаат қилганида гендер зўравонликнинг қандайдир бир шаклига дуч келаётганига далил ёки шубҳа бўлса, унда хизмат тақдим этувчи керакли бўлган барча ёрдамни олишига кўмаклашиши керак.

Зўравонлик белгилари ёки ҳолатлари аниқланганида (юзага чиққанида), ижтимоий хизмат тақдим этувчи оғир турмуш шароитида қолган жабрланувчи ёки шахсга аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш соҳасидаги қонун ҳужжатларида назарда тутилган хизматларни (масалан, мутахассислар томонидан бепул маслаҳат бериш, бошпаналарда вақтинча яшаб туриш, нафақа ва бошқалар) тақдим қилиши керак.

Гендер зўравонликни бошдан кечирган жабрланувчига ёрдам беришдан олдин, хизмат тақдим этувчи ўзининг барча шахсий стереотиплари, бошидан кечирган гендер зўравонлик ҳолатлари ёки бошқа тўсиқлар бартараф қилингани ва ҳал этилганига, йўқлигига ишонч ҳосил қилиши, бу каби вазиятга нисбатан бетараф қолиши ва жабрланувчига талаб қилинадиган ёрдамни кўрсатиши лозим.

Ҳар қандай гендер зўравонлик ҳодисасига жавобан фаолият талаб қилинганда биринчи қадам бу зўравонликнинг ва уни сабабларини аниқлашдан иборат бўлади. Бу босқич ўз-ўзини ошкор қилиш, қайта йуналтириш ёки гендер зуравонлик хақида хисобот тақдим этиш йўллари орқали маълум бўлганда амалга оширилиши керак.

Гендер зўравонлик ходисасини аниқлаш турли усуллар билан амалга оширилиши мумкин:

1) гендер зўравонлик жабрланувчисининг мурожаатига кўра;

2) турли хил ижтимоий/параижтимоий³ хизматлар ходимларининг уйма уй ташрифлари;

3) бошқа ташкилотлар, муассасалар ёки жисмоний шахслардан олинган маълумотлар;

4) гендер зўравонлик профилактикасини олиб борувчи ва жавобгарлик чораларини кўрувчи бошқа субъектлар тақдим этган маълумотлар;

5) ижтимоий тармоқлардаги хабарлардан/мурожаатлардан.

Ижтимоий хизмат тақдим этувчи гендер зўравонлик жабрланувчини тўғри идентификация (жабрланувчи сифатида тасдиқланиши) жуда муҳим саналади, чунки аксарият ҳолларда турли шахслараро низоларнинг иштирокчилари (оила аъзолари ўртасида низолар, иш жоидаги низолар иштирокчилари орасида, қўшнилар ўртасидаги келишмовчиликлар ва бошқа вазиятларда) ўзларини гендер зўравонлик жабрланувчиси сифатида кўрсатиши мумкин.

Гендер зўравонлик қуйидаги алоҳида муҳим белгиларга эга бўлади:

• Шахслараро низолардан фарқли ўлароқ, гендер зўравонлик гендер зўравонлик содир этувчи шахс гендер зўравонлик жабрланувчисига нисбатан ўзининг “назоратини” ва “ҳукмини” намойиш қилиш зарурати сабабли юзага келади;

• Гендер зўравонлик жабрланувчисида унга нисбатан зўравонлик ҳолатлари содир этилишида доим ўзини айбдор эканлиги тўғрисида қатъий фикр шаклланган бўлади;

• Зўравонликни содир этувчи (объект) ва жабрланувчи (субъект) ўртасида муносабатларни ўзига хослиги (эр-хотин, қариндошчилик, касбий бўйсуниш каби муносабатлар);

• Зўравонлик ҳаракатлари такрорланиши билан бир қаторда, ҳаракатлар зўравонликни бир неча турлари орқали содир этилади (масалан, руҳий-жисмоний, жисмоний-жинсий, ёки ҳаммаси биргаликда).

• Зўравонлик содир этувчи ўз ҳаракатларни олдиндан режалаштирилиши ва унга тайёргарлик кўриши.

• Зўравонлик ходисасидан жабрланувчининг якин инсонлари (болалари, ота-онаси, қариндоши) ҳам жабр кўриши. Бу “иккиламчи виктимизация” деб аталади;

• “Зўравонлик даври”⁴ қисқариб бориши билан бир қаторда зўравонлик ҳаракатлари ёвузлашиши;

• Гендер зўравонлик жабрланувчисининг ҳаёти ёки саломатлигига хавф туғдирадиган ҳолатлар билан боғлиқ муаммолар бўйича шошилинч тиббий ёрдам кўрсатилиши хизматни тақдим этувчининг устувор ҳаракатларидан бири бўлиши керак. Ҳар қандай ижтимоий эҳтиёжларни қондиришдан аввал, оғир ва ҳаёти учун хавфли аҳволга тушиб қолган жабрланувчини шошилинч тиббий ёрдамини кўрсатиш учун дарҳол тиббий муассасага юборилиши лозим.

Жабрланувчининг мустақиллигини ҳурмат қилиш ва сир сақлаш унинг хавфсизлигини таъминлашга ёрдам беради. Ушбу қадам, ўз навбатида, зарурат бўлганида вазиятга оид кейс-менежмент хизматларидан фойдаланиш ёки бошқа хизмат кўрсатувчи муассасаларга юбориш учун жабрланувчидан англанган розилик олиш масалаларини ҳам қамраб олиши мумкин.

³ Параижтимоий хизматлар — бу ижтимоий хизматлар кўрсатувчи, аммо уларни тақдим этиш учун сатандарт ва профессионал талаблар қўйилмаган хизматлар тури.
⁴ Зўравонлик даври (ингл. Cycleofabuse) – Ленор Эдна Уокер[en]томонидан ишлаб чиқилган, муносабатларда зўравон шахснинг хатти-ҳаракатларини тушунтириш учун ишлаб чиқилган назария. Бу давр тўртта фазадан иборат:кескинликнинг кучайиши, зўравонлик, ярашув ва“асал ойи” (хотиржамлик).

Гендер зўравонлик жабрланувчиси аниқланганидан сўнг, ижтимоий хизматлар тақдим этувчи томонидан зўравонлик оқибатларига қарши самарали курашиш учун ресурслар, кўникмалар ва ўз ваколатларига мувофиқ келгусида амалга ошириладиган ишлар ҳақида (қўллаб-қувватлаш/ёрдам, факт ва далилларни тўплаш, гендер зўравонлик ҳодисасини ҳужжатлаштириш ва бошқа хизмат тақдим қилувчиларга йўналтириш) қарор қабул қилиши керак.

Баҳолаш жараёни жабрланувчининг руҳий ва жисмоний соғлиғининг ҳолати, унинг иқтисодий аҳволи, ижтимоий ҳаётга ва атроф-муҳитга бўлган муносабати тўғрисидаги маълумотларни олиш ва уларни таҳлил қилиш орқали амалга оширилади.

Ушбу маълумотларнинг барчаси хизмат тақдим этувчига гендер зўравонлик жабрланувчисининг эҳтиёжларига мувофиқ ва ҳам жабрланувчининг, ҳам гендер зўравонликка жавобан идоралараро ҳамкорликни доирасида масъул ташкилотларнинг мавжуд манбаларига мувофиқ энг мос режани ишлаб чиқишда қўл келади. Ушбу баҳолаш жараёнини кейс-менежмент инструментларидан (воситаларидан) фойдаланган ҳолда амалга ошириш мумкин (1 ва 3-иловаларда келтирилган шакллар асосида).

Хизмат кўрсатувчи гендер зўравонлик ҳодисасини баҳолаш босқичида бир-бирига ўзаро боғлиқ ва мувофиқлаштирилган бир нечта ҳаракатларни амалга ошириши керак.

Сифатли хизматларни тақдим этиш учун шароит яратиш:

• жабрланувчидан тақдим қилинадиган хизматлар учун розилигини олинг. Агар жабрланувчи мустақил ўқиш ва ёзиш қобилиятига эга бўлмаса, жабрланувчининг номидан розилик баённомаси тузилиб, унга ўқиб берилади ва онгли равишда оғзаки розилиги олинади (ушбу холат хабардор қилинганлик тўғрисида англанган розилик хатида ёки бошқа шаклда акс эттирилади);

• жабрланувчига унинг чекланган розиликни тақдим қилиши ҳуқуқини тушунтириш. Яъни, қайси маълумотларини ошкор қилиши, қайсиларини сир сақлашини ўзи танлаши мумкинлиги ҳақида хабардор қилиш;

• англанган розилик учун тўлиқ тегишли маълумотларни тақдим қилиш. Бошқа хизмат тақдим қилувчилар/муассасалалар билан маълумот алмашишнинг оқибатлари ҳақида жабрланувчини хабардор қилиш;

• кўрсатиладиган ёрдам ҳамдардлик асосида, тушунарли, холис ва беғараз тақдим қилинишига ва бунинг учун барча имкониятлар ишга солинишига жабрланувчини ишонтиринг.

Хизмат тақдим қилувчи гендер зўравонлик даражасини аниқлаши муҳим (1-ва 2-иловалар). Бунинг учун:

• гендер зўравонлик жабрланувчиси билан суҳбатлашиб, зўравонлик ҳодисаси ҳақида тўлиқ маълумот (зўравонлик тури, уни амалга оширган шахс/шахслар, жабрланувчининг зўравонлик вақтидаги ва ҳозирги аҳволи ва бошқалар) тўплаши керак. Буларни зўравонлик жабрланувчисидан аниқ сўраб олиш;

• хавф даражасини баҳолаш ва жабрланувчининг ўзини ўзини ҳимоя қилиши учун баъзи қоидаларни ишлаб чиқиш;

• жабрланувчига унинг ҳаётига гендер зўравонликнинг оқибатлари қандай таъсир қилганлиги ҳақида саволлар бериш;

• жабрланувчи ва унинг фарзандларининг психологик-физиологик ва ижтимоий ҳолатини ва шароитларини ўрганиш;

• болаларнинг ҳолатини муҳокама қилиш: уларнинг гендер зўравонликка, уларнинг ота-оналарига муносабатини билиш;

• гендер зўравонлик жабрланувчисининг содир бўлган ҳодиса юзасидан ҳис-туйғуларини ўрганиш;

• жабрланувчининг кўрсатиладиган ижтимоий хизматлардан, ўзидан, зўравонликни содир этган шахсдан, зўравонликка алоқадор бошқа шахслардан нималарни кутаётгани ва қандай хоҳиш-истаклари борлигини ўрганиш.

Гендер зўравонлик билан боғлиқ вазиятни баҳолашда хизмат тақдим қилувчи иккинчи даражали маълумотларни ҳам тўплаши керак:

• жабрланувчи биологик оиласининг тарихи ва имкони борича зўравонликни этган шахснинг оиласи ҳақидаги маълумотлар;

• жабрланувчи яшайдиган ҳудуд атрофидаги бирламчи ва иккиламчи ижтимоий гуруҳлар/тузилмалар/институтлар тўғрисидаги маълумотлар;

• жабрланувчининг иқтисодий аҳволи ва унинг оилага қарамлиги/қарам эмаслиги, турмуш/яшаш шароитлари ҳақидаги маълумотлар;

• зўравонлик ҳолатларига қарши олдинги ҳаракатлар, жабрланмаслик/яшаб қолиш стратегиялари, олдинги қўпол муомалалардан қочиш усуллари.

Ижтимоий хизмат тақдим этувчилар гендер зўравонлик ҳодисасини баҳолашда гендер зўравонликка жавобан идоралараро ҳамкорликнинг иштирокчилари билан жараёнлар ва саъй-ҳаракатларни қуйидагилар орқали мувофиқлаштиришлари керак:

• гендер зўравонлик воқеалари/ҳодисалари бўйича бошқа ташкилотлар/муассасалар олдида мавжуд юридик мажбурий ҳисобдорликка ва тақдим этилган маълумотларнинг мазмунига оид аниқлик киритиш;

• гендер зўравонлик жабрланувчиси (унинг фарзандлари)ни ҳимоя қилиш учун, шунингдек, унинг эҳтиёжлари ва кутаётган натижаларини тўлиқ ҳисобга олган ҳолда, тақдим этилиши мумкин бўлган ёрдам/қўллаб-қувватлаш/хизматлар турлари тўғрисида тўлиқ ва ишончли маълумотларни тўплаш.