Зўравонликка жавоб қайтариш фаолияти гендер зўравонлик ҳаракатларини ва оқибатларини камайтира диган, кейинги жароҳатларни, шу жумладан гендер зўравонлик жабрланувчиси ўзини айбдор деб ҳисобланганлиги учун иккиламчи виктимизацияни бошидан кечиришни олдини олишда жабрланувчига кенг қамровли асосий хизматлар йиғиндисини назарда тутади.

Хизматларни тақдим этиш жабрланувчининг ўрганилган эҳтиёжлари ва мавжуд ресурслар асосида ишлаб чиқилган узоқ муддатли мажмуавий индивидуал ёрдам бериш иш режасига мувофиқ амалга оширилади (3-илова). Барча таъсир чоралари жабрланувчига қаратилган ва зўравонлик ҳодисасига идоралараро яхлит ёндашиш, индивидуал ҳолатга мослашиш ва пировард натижада бу чораларни барқарорлик тамойиллари асосида амалга ошириш талаб этилади.

Хизматларни тақдим этиш жараёни бир неча муҳим хизматлар мажмуасини ўз ичига олади. Улар:

• Инқироз юзасидан маслаҳат;

• хавфсиз бошпана;

• узоқ муддатли ижтимоий қўллаб-қувватлаш/ёрдам, маслаҳат ва бошқа қўшимча хизматлар;

• хавфларни баҳолаш ва бошқариш хизмат турларига бўлинади.

“Инқироз юзасидан маслаҳат” хизматини тақдим қилиш гендер зўравонлик жабрланувчининг хавфсизлигини зудлик билан таъминлашга ва унинг нималарни бошдан кечирганларини англаб етишига, ўз ҳуқуқларини такроран тасдиқлашга ҳамда айбдорлик ҳисси ва қайғу-аламларини енгиллаштиришга қаратилган. Мазкур хизматлар турли хил усулларда ва кўринишда, жумладан, юзма-юз мулоқот, стационар ёки мобиль телефон орқали суҳбат, электрон почта, ижтимоий тармоқ, шунингдек, турли хавфсиз жойлар ва хавфсиз шароитларда тақдим этилиши мумкин.

“Инқироз юзасидан маслаҳат” босқичида ижтимоий хизмат кўрсатувчи учун тавсиялар:

• биринчи ўринда гендер зўравонлик жабланувчисини ва унинг фарзандларини асосий эҳтиёжларини (очлик, ташналик, уйқусизлик) қондиринг;

• гендер зўравонликни бошдан кечирган жабрланувчининг барча психологик эҳтиёжларини қондириш учун унга психологик ёрдам хизматидан фойдаланишни таклиф қилинг ва психологга йуналтиринг;

• гендер зўравонлик жабрланувчисидан ўзининг шахсий ғоялари, оғир вазиятдан чиқиб кетиш стратегияси ва бунинг учун мавжуд бўлган ресурслари ҳақида айтиб беришини сўранг. Гендер зўравонлик жабрланувчиси билан биргаликда вазиятни бартараф этишнинг барча усулларини ўрганиш устида ишланг;

• жабрланувчига инқироз давридаги қўшимча хизматлар ҳақида маълумот беринг ва улардан фойдаланишни таклиф қилинг: а) хавфсиз бошпанадан бевосита фойдаланиш; б) шошилинч тиббий хизматдан фойдаланиш; в) ҳар қандай вазият ва шароитларда ҳам гендер зўравонлик жабрланувчисига хизмат такдим қилувчиларга қайта мурожаат қилиш имконияти.

• гендер зўравонликни бошидан кечирган жабрланувчи билан биргаликда унга ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларидан Ҳимоя ордери (агар лозим бўлса) олиш имкониятини кўриб чиқинг;

• гендер зўравонликни бошидан кечирган жабрланувчига агар лозим бўлса, ўзи ва фарзандларининг хавфсизлигини мустаҳкамлаш мақсадида шахсий хавфсизлик режасини муҳокама қилишига кўмаклашинг. (4-илова);

• гендер зўравонликни бошидан кечирган жабрланувчига узоқ муддатли мажмуавий индивидуал ёрдам бериш режасини тушунтириб беринг ва келишиб олинг. (3-илова);

• жабрланувчининг инқироз босқичида бошқа хизмат тақдим қилувчилар билан боғланиши ва уларга мурожаат қилиши учун батафсил алоқа маълумотларини унга, унинг алоқа маълумотларини муассасалар ходимларига тақдим этинг.

Аксарият ҳолларда гендер зўравонлик жабрланувчилари ўз хавфсизлигини таъминлаш мақсадида яшаб турган уйини дарҳол вақтинчалик тарк этиши ҳамда шелтер/бошпана, аёллар бошпанаси ёхуд бошқа хавфсиз жойларга жойлашиш ҳуқуқига эга бўлиши мақсадга мувофиқ.

Ижтимоий хизмат тақдим қилувчиларга тавсиялар:

• гендер зўравонлик жабрланувчисини таҳдид бартараф этилгунига қадар зудлик билан хавфсиз бошпана ёки уй-жойга йўналтиринг;

• барча хавфсизлик чораларига риоя қилинганлигига, жумладан, жабрланувчи жойлаштирилган бошпананинг махфийлигига (агар иложи бўлса), хавфсизликни таъминловчи ходимларнинг борлигига ва етарли даражадаги хавфсизлик тизимлари мавжудлигига ишонч ҳосил қилинг;

• гендер зўравонлик жабрланувчиси учун афзалликлар ва унинг эҳтиёжларига мувофиқ бошқа махсус ва зарурий қўшимча хизматлар кўрсатилишини таъминланг: психологик ёрдам/маслаҳат, тиббий хизматлар, ҳуқуқий ёрдам/маслаҳат, ижтимоий реинтеграцияни қўллаб-қувватлаш ва ҳоказо;

• жабрланувчига ҳамроҳ бўлган болаларнинг хавфсизлиги ва асосий эҳтиёжлари қондирилишини таъминланг;

• жабрланувчининг яқин қариндошларига (унинг илтимосига биноан ёхуд зарурат туғилганида) жабрланувчининг хавфсиз жойда вақтинча яшаб туриши ҳақида бошпана ёки инқироз марказининг манзилини маълум қилмаган ҳолда хабар беринг;

• агар ижтимоий ёрдам/хизматлар тақдим қилишни вояга етмаган болалар сўраб мурожаат қилиш пайтида уларнинг қонуний васийлари йўқлиги аниқланса, бу тўғрисида вояга етмаганлар ишлари билан шуғулланувчи ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари ходимларини хабардор қилинг.

Бирламчи тиббий ёрдам кўрсатилганидан сўнг, кўп холларда, гендер зўравонлик жабрланувчиси қўшимча хизматлар кўринишида узоқ муддатли ижтимоий кўллаб-қувватлашни талаб қилади.

Ижтимоий хизмат тақдим қилувчиларга тавсиялар:

• Жабрланувчига зарурат бўлганида қуйидаги моддий ва молиявий ёрдам кўрсатилиши мумкин: шошилинч транспорт, овқатлантириш, хавфсиз турар жой/бошпана, шахсий ва тиббий эҳтиёжлар учун воситалар, айрим харажатлар учун пул маблағлари (масалан, суд-тиббий гувоҳномаси учун тўловга, манзилигача ва манзилидан бориш учун таксига ва бошқа хизматларга).

• Жабрланувчига шахсини тасдиқловчи ҳужжатларни тайёрлаш, тиклаш ёки алмаштириш масалаларида ёрдам.

• Жабрланувчининг ўз муаммолари тўғрисида ҳуқуқий маслаҳат/маълумот олиши учун ҳуқуқий хизмат кўрсатувчиларга (юристлар, адвокатлар)га йўналтириш. Агар ҳуқуқий хизмат тақдим қилувчилардан хизмат олиш имкони мавжуд бўлмаса, жабрланувчига ажрашиш/никоҳни бекор қилиш, васийлик, боланивасийликка олиш, чеклаш/ҳимояланиш чоралари каби мавжуд ечимлар ҳақида батафсил тушунтириш.

• Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги халқаро стандартлар/ҳужжатлар ва миллий қонунчиликка мувофиқ, болалар манфаатларини ҳисобга олган ҳолда ҳамда улар тушунадиган содда тилда болалар учун хизматларни тақдим этиш ёки ёрдам кўрсатишни сўраб тегишли муассасаларга мурожаат қилиш.Жабрланувчи бошпанада узоқ муддатли хизматлардан фойдаланиши жараёнида эса, бошқа хизмат тақдим қилувчилар билан биргаликда зўравонликдан жабрланган болаларнинг асосий ҳуқуқларини (масалан, эмлаш, таълим олиш ва бошқалар) таъминлаш.

• Жабрланувчига кунига 24 соат, ҳафтасига 7 кун, ҳеч бўлмаганда кунига камида 4 соат, шу жумладанбайрамлар ва дам олиш кунларида ҳам уяли алоқа, шунингдек, бепул стационар телефон алоқасидан ёки ижтимоий тармоқлардан фойдаланиш имкониятини яратиш.

Хавфсизлик режаси келажакдаги зўравонлик ҳодисаларининг олдини олиш ёки уларнинг авж олиши ҳамда бу борада экстремал ҳолатларга йўл қўймаслик мақсадида ишлаб чиқилган гендер зўравонликка қарши кенг қамровли таъсир чорасининг бир қисмидир. Гендер зўравонликка учраган жабрланувчи ўз яшаш ҳудуди ёки ўша атрофга қайтишга мажбур бўлганида хавфсизлик режаси ишлаб чиқилади ва бажарилиши таъминланади. Ушбу режада жабрланувчи, унинг фарзандлари ва оиланинг бошқа заиф аъзоларини ҳимоя қилиш ва хавфсизлигини таъминлашга қаратилган мажбурий равишдаги чора-тадбирлар акс эттирилиши керак (4-илова).

Хавфсизлик режаси хавф омилларини ва мавжуд ресурсларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилади.

Самарали хавфсизлик режасини ишлаб чиқиш учун нохуш ҳодисани такрорлаш ва зўравонликни кучайтиришга қаратилган мавжуд хавф омилларини тушуниш керак. Гендер зўравонлик билан боғлиқ қанча кўп хавф омиллари аниқланса, жабрланувчиларнинг ҳам хавфга дуч келиш эҳтимоли шунча юқори бўлади.

Хавфсизлик режасини ишлаб чиқиш учун хизмат тақдим қилувчи томонидан қуйидаги маълумотлар тўпланиши мумкин:

• гендер зўравонлик жабрланувчиси, унинг фарзандлари ва оиланинг бошқа аъзоларига нисбатан тазйиқ ва зўравонлик ҳолатлари содир этилган олдинги воқеалар. Таъқиб қилиш, тазйиқ ва зўравонликнинг аввал ишлатилган шакллари ва воситалари, олдинги жиноятлар ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига берилган аризалар,совуқ қуролдан фойдаланиш фактлари хавфни баҳолаш кўрсаткичларидир;

• оила ташқарисидаги тажовузкор хатти-ҳаракатлар;

• риштани узиш ва ажрашиш хавфнинг ошиш даври ҳисобланади;

• зўравонлик содир этган шахс билан бошқа оила аъзоларининг бирлашиши;

• қонуний ёки ноқонуний равишда совуқ қуролга эгалик қилиш ва/ёки қурол ишлатиш билан таҳдид қилиш/қурол ишлатиш;

• спиртли ичимликлар ёки гиёҳванд воситалар истеъмол қилиш хулқ-атворни сусайтириб, зўравонликнинг кучайишига сабаб бўлади;

• турли таҳдидлар, хусусан, ўлим таҳдиди жиддий қабул қилиниши керак;

• рашқ ва худбинлик (хўжайинлик қилиш)нинг ҳаддан ташқари шакли;

• жабрланувчининг ҳолатини зўравон билан тенглаштирилмаганлиги зўравонлик ҳолатини жамиятдаги мавжуд урф-одат ва анъаналар билан боғлаб изоҳланиши. Зўравонликни содир этган шахсдан жабрланувчи томонидан уларга сўзсиз риоя этишини талаб қилиш;

• зуравонликни содир этган шахс томонидан жабрланувчининг хулқ-атворини зўравонликнинг турли шакллари (руҳий, жисмоний, жинсий, иқтисодий)дан фойдаланган ҳолда назорат қилиниши;

• жабрланувчига нисбатан амалга оширилиши мумкин бўлган зўравонлик ҳаракатларидан ҳимояловчи вақтинчалик Ҳимоя ордери ёки суд қарорларнинг талабларига риоя этмаслик;

• зўравонликнинг кескин кучайишига олиб келиши мумкин бўлган сабаблар (муносабатлардаги салбий ўзгаришлар).

Хавфсизлик режаси ишлаб чиқилиши ва зарур бўлганида, гендер зўравонлик жабрланувчисининг кундалик турмуш тарзига зарар етказмаган ҳолда хавфсиз тарзда амалга оширилиши керак.

Ижтимоий хизматларни тақдим қилувчининг ҳамкорликда хавфсизлик режасини ишлаб чиқишда гендер зўравонлик жабрланувчилари учун тавсиялари:

• фавқулодда ҳолатларда чақирилиши мумкин бўлган ёки бир неча кун давомида хавфсиз жой билан таъминлай оладиган инсонларни (жабрланувчининг яқин қариндошлари, дўстлари, қўшнилари) рўйхатини тузинг;

• зўравонлик ҳақида маълум қилишингиз мумкин бўлган бир ёки бир нечта қўшниларни аниқланг ва улар уйда шубҳали товушларни эшитсалар, ёрдам беришларини сўранг;

• уйни хавфсиз тарк этиши йўлларини муҳокама қилинг;

• “Хавфсизлик сумкаси” (ҳужжатлар, калитлар, пуллар, дори-дармонлар, иссиқ кийимлар ва бошқалар)ни ҳозирланг ва тажовуз кучайган тақдирда зўравонлик жойидан чиқиб кетадиган жойга жойлаштиринг;

• узингиз ва фарзандларингиз соғлиғига минимал даражада зарар етказиш учун туғма ҳис-туйғулар ва турли фикр-мулоҳазалардан фойдаланинг. Агар вазият хавфли тус олса, зўравонликни содир этувчи шахсга ўзи хоҳлаган нарсани бериш ҳақида ўйлаб кўринг ва зўравонлик авж олмаслиги учун ҳаракат қилинг. Жабрланувчи ўзини ва болаларини ҳимоя қилишга ҳақли эканини эътиборда тутинг;

• гендер зўравонлик ҳодисаси юз берганида бошқа хизматларни кўрсатувчилардан келгусида ёрдам сўраш ҳақида ўйлаб қўйинг;

• унутманг, гендер зўравонлик жабрланувчиси калтаклашлар ва таҳдидларга лойиқ эмас.

Хавфсизлик режаси келажакдаги зўравонлик ҳодисаларининг олдини олиш ёки уларнинг авж олиши ҳамда бу борада экстремал ҳолатларга йўл қўймаслик мақсадида ишлаб чиқилган гендер зўравонликка қарши кенг қамровли таъсир чорасининг бир қисмидир. Гендер зўравонликка учраган жабрланувчи ўз яшаш ҳудуди ёки ўша атрофга қайтишга мажбур бўлганида хавфсизлик режаси ишлаб чиқилади ва бажарилиши таъминланади. Ушбу режада жабрланувчи, унинг фарзандлари ва оиланинг бошқа заиф аъзоларини ҳимоя қилиш ва хавфсизлигини таъминлашга қаратилган мажбурий равишдаги чора-тадбирлар акс эттирилиши керак (4-илова).

Хавфсизлик режаси хавф омилларини ва мавжуд ресурсларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилади.

Самарали хавфсизлик режасини ишлаб чиқиш учун нохуш ҳодисани такрорлаш ва зўравонликни кучайтиришга қаратилган мавжуд хавф омилларини тушуниш керак. Гендер зўравонлик билан боғлиқ қанча кўп хавф омиллари аниқланса, жабрланувчиларнинг ҳам хавфга дуч келиш эҳтимоли шунча юқори бўлади.

Хавфсизлик режасини ишлаб чиқиш учун хизмат тақдим қилувчи томонидан қуйидаги маълумотлар тўпланиши мумкин:

• гендер зўравонлик жабрланувчиси, унинг фарзандлари ва оиланинг бошқа аъзоларига нисбатан тазйиқ ва зўравонлик ҳолатлари содир этилган олдинги воқеалар. Таъқиб қилиш, тазйиқ ва зўравонликнинг аввал ишлатилган шакллари ва воситалари, олдинги жиноятлар ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига берилган аризалар,совуқ қуролдан фойдаланиш фактлари хавфни баҳолаш кўрсаткичларидир;

• оила ташқарисидаги тажовузкор хатти-ҳаракатлар;

• риштани узиш ва ажрашиш хавфнинг ошиш даври ҳисобланади;

• зўравонлик содир этган шахс билан бошқа оила аъзоларининг бирлашиши;

• қонуний ёки ноқонуний равишда совуқ қуролга эгалик қилиш ва/ёки қурол ишлатиш билан таҳдид қилиш/қурол ишлатиш;

• спиртли ичимликлар ёки гиёҳванд воситалар истеъмол қилиш хулқ-атворни сусайтириб, зўравонликнинг кучайишига сабаб бўлади;

• турли таҳдидлар, хусусан, ўлим таҳдиди жиддий қабул қилиниши керак;

• рашқ ва худбинлик (хўжайинлик қилиш)нинг ҳаддан ташқари шакли;

• жабрланувчининг ҳолатини зўравон билан тенглаштирилмаганлиги зўравонлик ҳолатини жамиятдаги мавжуд урф-одат ва анъаналар билан боғлаб изоҳланиши. Зўравонликни содир этган шахсдан жабрланувчи томонидан уларга сўзсиз риоя этишини талаб қилиш;

• зуравонликни содир этган шахс томонидан жабрланувчининг хулқ-атворини зўравонликнинг турли шакллари (руҳий, жисмоний, жинсий, иқтисодий)дан фойдаланган ҳолда назорат қилиниши;

• жабрланувчига нисбатан амалга оширилиши мумкин бўлган зўравонлик ҳаракатларидан ҳимояловчи вақтинчалик Ҳимоя ордери ёки суд қарорларнинг талабларига риоя этмаслик;

• зўравонликнинг кескин кучайишига олиб келиши мумкин бўлган сабаблар (муносабатлардаги салбий ўзгаришлар).

Хавфсизлик режаси ишлаб чиқилиши ва зарур бўлганида, гендер зўравонлик жабрланувчисининг кундалик турмуш тарзига зарар етказмаган ҳолда хавфсиз тарзда амалга оширилиши керак.

• Фавқулодда ҳолатларда чақирилиши мумкин бўлган ёки бир неча кун давомида хавфсиз жой билан таъминлай оладиган инсонларни (жабрланувчининг яқин қариндошлари, дўстлари, қўшнилари) рўйхатини тузинг;

• Зўравонлик ҳақида маълум қилишингиз мумкин бўлган бир ёки бир нечта қўшниларни аниқланг ва улар уйда шубҳали товушларни эшитсалар, ёрдам беришларини сўранг;

• Уйни хавфсиз тарк этиши йўлларини муҳокама қилинг;

• “Хавфсизлик сумкаси” (ҳужжатлар, калитлар, пуллар, дори-дармонлар, иссиқ кийимлар ва бошқалар)ни ҳозирланг ва тажовуз кучайган тақдирда зўравонлик жойидан чиқиб кетадиган жойга жойлаштиринг;

• Узингиз ва фарзандларингиз соғлиғига минимал даражада зарар етказиш учун туғма ҳис-туйғулар ва турли фикр-мулоҳазалардан фойдаланинг. Агар вазият хавфли тус олса, зўравонликни содир этувчи шахсга ўзи хоҳлаган нарсани бериш ҳақида ўйлаб кўринг ва зўравонлик авж олмаслиги учун ҳаракат қилинг

• Гендер зўравонлик ҳодисаси юз берганида бошқа хизматларни кўрсатувчилардан келгусида ёрдам сўраш ҳақида ўйлаб қўйинг;

• Уунутманг, гендер зўравонлик жабрланувчиси калтаклашлар ва таҳдидларга лойиқ эмас.

! Жабрланувчи ўзини ва болаларини ҳимоя қилишга ҳақли эканини эътиборда тутинг.